گزارش نشست آسیب‌شناسی نگارش دانشگاهی: چیستی، آسیب‌ها، راهکارها

دکتر بابایی مدیر کمیته روش شناسی انجمن علوم سیاسی ایران و مجری نشست ضمن تشکر از دکتر سلطانی و دکتر رحمانی زاده دهکردی با اشاره به اینکه این دومین نشست کمیته روش شناسی انجمن علوم سیاسی در دوره جدید است گفت : هدف کمیته عموما پرداختن به موضوعات کاربردی و مبتلابه جامعه دانشگاهی و به ویژه دانشجویان است و تلاش ما بر این است سوژه‌ها و موضوعات و دغدغه هایی انتخاب شوند و درباره آن بحث کنیم که واقعا مبتلابه جامعه هدف است. وی در ادامه ضمن طرح مسئله نشست با طرح سئوالاتی گفت: اساسا نگارش دانشگاهی چیست؟ و فرق آن با دیگر نگارش‌ها چه هست؟ مثلا یک نگارش ادبی، متن شعر و یا نگارش متون عرفانی و یک نگارش داستانی آیا اینها دانشگاهی نیست؟ و اینکه اساسا چرا باید دانشگاهی نوشته شود؟ آیا باید به سمت نگارش دانشگاهی برویم؟ اکنون ما در ایران در چه وضعیتی هستیم و در کجای این فرایند قرار داریم؟ مشکلات و آسیب های این حوزه چیست؟ و به عنوان راهکار چه باید کرد؟ وی افزود در نشست امروز  همچنین از  کتاب جدید دکتر سلطانی رونمایی خواهد شد.

سخنرانی دکتر علی اصغر سلطانی

دکتر سلطانی در باره کتاب نگارش دانشگاهی گفت: یک کتاب اولیه در سال ۹۰ در دانشگاه مفید با عنوان اصول و روش نگارش دانشگاهی چاپ کردم. در نهایت آن را به یک پروژه سه جلدی تبدیل کردم و این جلد اول است که به پاراگراف نویسی اختصاص دارد. جلد دوم به مقاله نویسی و جلد سوم نیز به پژوهش نویسی مربوط است. وی افزود: نگاه من در این مجموعه مبتنی بر بحث رتوریک است.  نگارش دانشگاهی اساسا یک پدیده غربی است یعنی همان طور که دانشگاه یک پدیده غربی است و از دوره معاصر به بعد وارد ایران شد اما مثل همه ابعاد دیگر دانشگاه، فقط فرم آن وارد شد. در حوزه نگارش و پژوهش هم بیشتر فرم آن وارد دانشگاه شد و به لحاظ محتوایی آن گونه باید کار نشده است.

دکتر سلطانی گفت: مقاله با شکل جدید که در دوره معاصر توسط اساتیدی چون مجتبی مینوی و دیگران وارد ایران شده فقط قالبش وارد ایران شد و اصول مقاله‌نویسی که بر اساس رتوریک غربی است وارد نشد. فقط شکل آن وارد شد. تا پیش از این در ایران پاراگراف حتی نقطه، نقطه ویرگول و … نبود و تنها چیزی که در نوشته‌های قدیمی بود یک شکل ارجاع دهی به شکل قال فلان، قال فلان بود که یک شباهتی با نگارش دانشگاهی ما دارد. وی در ادامه ۶ ویژگی را برای نگارش دانشگاهی برشمرد

دکتر سلطانی گفت اولین ویژگی این است که نوشته شما باید ساختار داشته باشد یعنی اطلاعاتی که در متن می‌ریزیم و می‌نویسم باید شکل ساختمندی داشته باشد. مثلا چگونه باید به یک پاراگراف ساختار بدهیم؛ در مجموعه‌ای از ۳ تا ۴ پاراگراف چطور و چه نظمی به آن بدهیم و چگونه از یک بحثی که در یکی دو سه پاراگراف توضیح داده شده، حرکت کنیم.

وی گفت‌ دومین ویژگی یک متن پژوهش محور، مقاله علمی پژوهشی و پایان نامه که به اینها نگارش دانشگاهی می‌گوئیم این است که باید مبتنی بر یک منطق پژوهشی باشد. این همان چیزی است که در کلاس‌های روش تحقیق و روش تدریس آموزش داده می‌شود. شما باید مسئله داشته باشید و باید چارچوب نظری داشته باشید. باید روش داشته باشید و تمام این اجزا باید بیاید.

دکتر سلطانی در خصوص سومین ویژگی یک متن علمی گفت یک متن علمی یک توصیف صرف نیست؛ بلکه شما باید تجزیه و تحلیل کنید یعنی باید نگارش شما نگارش تحلیلی باشد. اما در این حد معمولا اکتفا می‌شود؛ خوب تحلیل چیست؟ ما اگر بخواهیم یک چیزی را تحلیل کنیم باید چکار بکنیم؟ تحلیل کنیم یعنی مقابله و مقایسه کنیم یعنی دلیل بیاوریم؛ یعنی اگر فرایند هست تحلیل فرایند داشته باشیم و یک نوع خاصی از نگارش است به نام نگارش تحلیل فرایند و خیلی کارهای دیگر که پراکنده است. این تحلیلی نوشتن به شکل خیلی جدی خودش را موقعی که دانشجویان دارند پیشینه مطالعات می‌نویسند نشان می‌دهد. اکثر پیشینه مطالعاتی که در دانشگاه می‌نویسند و مشکلی که همه دارند همین جاست، این است که به شکل یک گزارش صرف است و هیچ تحلیلی در آن نیست باید در پیشینه مطالعات شما از همین ابزارهای مختلفی که رتوریک به شما می‌دهد استفاده کنید و یک طوری با پیشینه برخورد کنید که خود شما به عنوان نویسنده یک حضور فعال و موثر در متن داشته باشید. متن شما به اصطلاح تحلیل گفتمان و رتوریکی باید چندصدایی باشد و این گونه نباشد که فقط صدای شما در آن شنیده شود. بدین معنی که صدای شما به عنوان نویسنده اصلی باید خیلی قوی در متن شنیده شود، اما محدود به صدای شما نشود؛ مخصوصا در بخش پیشینه مطالعات شما به دیدگاه‌های افراد دیگر می‌پردازید. اینجا خطری که وجود دارد این است که شما ‌می‌گویید خوب من فقط می‌خواهم بگویم دیگران چه گفته‌اند؛ پس من اینجا نیازی نیست که خودم زیاد حرف بزنم در حالی که این طور نیست شما باید نقد کنید، با هم مقابله کنید، مقایسه کنید و پاراگراف تان را بر اساس مقابله و مقایسه این آثار و بیان عیب‌ها و خوبی و تفکیک‌های دیگری که آنجا مطرح می‌شود، بنویسید. اگر شما این گونه بنویسید بخش پیشینه مطالعات شما بسیار عالی خواهد شد. اساسا بحث پیشینه مطالعات را گاهی اوقات به شکل یک قالب مستقل به نام مقالات مروری می‌نویسند که آنجا اگر قرار باشد خود نویسنده کاری نتواند بکند که آن مقالات کم ارزش خواهد بود. در ایران هم متاسفانه مقالات مروری به عنوان یک نوع مقالات دسته دومی که خیلی ضعیف‌تر از مقاله علمی پژوهشی است شناخته می‌شود، در حالی که واقعا این طور نیست؛ کسانی که در یک حوزه علمی خیلی مسلط هستند همه منابع را خوانده‌اند و فهمیده‌اند می‌آیند یک مقاله مروری می‌نویسند و یک تصویری از آن حوزه مطالعاتی خاص ارائه می‌دهند تا کسی که تازه وارد است با خواندن همان مقاله بتواند یک نگاه جامعی نسبت به موضوع پیدا کند.

پنجمین ویژگی نگارش دانشگاهی که دکتر سلطانی به آن اشاره می کند صراحت است. او می گوید: صراحت یعنی اینکه ابهام گویی نکنیم تا جایی که ممکن است شفاف حرفمان را بزنیم. مخصوصا در کشورهای شرقی که یک نوع نگاه محافظه کارانه از قدیم بوده و اساسا بعضی از علما و قدما طوری می‌نوشتند که همه حرفشان را نفهمند و فقط یک عده خاص حرفشان را بفهمند؛ این به یک چیز فرهنگی تبدیل شده ولی در دانشگاه این طور نیست شما باید به صریح‌ترین شکل ممکن حرفتان را بزنید و هیچ گونه ابهام و جای سوالی در آن باقی نماند که آن جاها هم ابزارهایی برای این نوع نوشتن مطرح می‌شود.

ششمین و آخرین ویژگی نگارش دانشگاهی به اعتقاد دکتر سلطانی، بحث زبان است. زبان یعنی از جهت انتخاب کلمات و از جهت ساختارهای نحویی که استفاده می‌کنید چه تفاوتی بین یک نثر دانشگاهی و نثرهای دیگر ژورنالیستی وجود داردکه آن هم بحث مفصلی است که ما مشکلات زیادی در این حوزه داریم. به گفته وی در برخی کشورهای غربی در این حوزه تمام واژه‌هایی که فرض کنیم مثلا هزار تا واژه‌ای که بیشتر در همه متون دانشگاهی به کار می‌رود احصاء کرده اند و به شکل کتاب‌هایی تفکیک کرده‌اند ( مانند کارهایی که در خصوص کلاس های تافل و آیلتس انجام شده است و اگر شما می‌خواهید تافل دانشگاهی بگیرید باید حتما این کتاب‌ها را بخوانید.) کتاب هایی هست که واژه‌های دانشگاهی را احیاء کرده‌اند و شما با خواندن آنها با فضای زبانی یک نگارش دانشگاهی به زبان انگلیسی آشنا می‌شوید.  از نظر دکتر سلطانی در ایران چنین کاری متاسفانه نشده و جای پژوهش و تحقیق دارد و اگر انجام شود، کار درخوری خواهد بود. یعنی این طور هم نیست که فقط برای کسانی که می خواهند فارسی یاد بگیرند این خوب باشد، برای دانشجویان هم این کار خیلی خوب است.

 دکتر حمیدرضا رحمانی زاده دهکردی

سخنران دوم این نشست دکتر رحمانی زاده دهکردی بود. وی ضمن تبریک به آقای دکتر سلطانی به خاطر تالیف کتاب نگارش دانشگاهی گفت: یکی از آرزوهای من این بود که یک روز ما کتابی با این عنوان به فارسی داشته باشیم.

دکتر دهکردی گفت: سوالی که امروز من با آن مواجه هستم این است که آیا من نوعی حاضرم ۲۰ هزار تومان بدهم و یک مقاله فارسی بخرم یا نه کمتر از آن، یا مثلا حاضرم ۱۰ هزار تومن بدهم و یک مجله علمی پژوهشی بخرم. خیلی از ما واقعا حاضر نیستیم این مقدار پول را پرداخت کنیم و یک مقاله فارسی بخوانیم؛ چرا؟ آیا این ناشی از خست ما است؟ ولی چگونه است ما حاضریم مثلا پول¬هایی بیش از این را برای کارهای دیگر هزینه کنیم؟ حتی حاضریم برای کتاب¬ها و مجلات خارجی که قیمت بالایی دارند، هزینه کنیم اما برای مقالات فارسی هزینه نکنیم؟ چه چیزی باعث شده که مقالات فارسی را نخریم و توجه نکنیم؟ وی ضعف محتوایی مقالات فارسی را علت اصلی نخواندن این مقالات دانست.

دکتر دهکردی گفت: به نظر من نگارش دانشگاهی که تجلی و صورت عینی کشفیات علمی است دو وجه دارد. یکی وجه مضمون است، یعنی درون مایه‌اش باید مبتنی بر کشف باشد، مبتنی بر گشودن ساحت‌های جدید باشد و یا اینکه نوعی نگاه جدید به ما بدهد. یعنی سهم افزایشی که داشته و آن متن را لذت بخش می‌کند. چون رازی را می‌گشاید دنیاهایی را به ما نشان می‌دهد که این دنیاها تا قبل از این از ما پنهان بود یا اینکه وجه افتراقی دارد یعنی یک نوع نگاه جدید به ما نشان می‌دهد. وی گفت: بنابراین این پژوهش، پژوهشی علمی است. نوشته‌ها علمی به لحاظ مضمون بایستی یا سهم افزایشی داشته باشد یا سهم افتراقی. یا برخی از ناگفتنی‌ها را گفتنی کند و به خاطر همین ویژگی است که خریدار دارد به خاطر همین ویژگی است که شما مطلبی را می‌خرید و از آن استفاده می‌کنید. نیاز مخاطب را برطرف می‌کنید.

دکتر رحمانی دهکردی افزود: از طرف دیگر وجه صوری دارد یا اینکه این چگونه بازنمایی می‌شود در قالب گفتار و نوشتار که این هم خودش داستانی است . واقعا وقتی آدم برخی از این مقالات فارسی را می‌خواند دچار تاسف می‌شود. به خاطر اینکه جملاتی که نوشته می‌شود سوای اینکه آیا حرف حسابی هست یا نیست جملاتی در آن دیده می شود که صدر آن با ذیل آن هماهنگی ندارد.

دکتر رحمانی زاده دهکری افزود:‌ دوست داشتم آقای دکتر سلطانی قبل از اینکه این کتاب را بنویسند یک کتابی دیگر هم اضافه می‌کرد و آن تز نویسی است. چون که در همان بحث مضمون که عرض کردم اغلب مقالات پژوهشی آن ویژگی ممتازی که دارند، این است که تز دارند. تز به معنای ادعایی هست که پشتوانه شواهد تجربی دارد و استدلال‌های نظری دارد و تمام مقاله پژوهشی در خدمت آن تز یا ایده کانونی است و پاراگراف‌ها باید همه به صورت هارمونی در خدمت آن تز اصلی باشند هر چند که همان طور که آقای دکتر سلطانی فرمودند پاراگراف هم خودش یک جمله کانونی دارد که در انگلیسی به آن می‌گویند « topic sentence» و البته من این را تحت الفظی ترجمه نمی‌کنم من اسم آن را گذاشته‌ام  «هدف» یعنی جمله ای که بتواند پاراگراف در خدمت آن باشد. آن جمله را روشن کند، توصیف کند، سیر علمی آن را بیان کند و این « topic sentenc es» یا جملات هدف در یک هارمونی باید در خدمت آن تز اصلی باشند؛ یعنی شواهدی بیاورند که هر کدام موید آن ادعای اصلی باشد.

در ادامه ، مهیمانان برنامه به پرسش های حاضران پاسخ دادند.

همچنین اعلام شد که کمیته روش شناسی انجمن علوم سیاسی در نظر دارد دوره نگارش دانشگاهی را با تدریس دکتر علی اصغر سلطانی به زودی برقرار کند و جزئیات آن به زودی در اختیار علاقه مندان شرکت در این دوره قرار خواهد گرفت.

در پایان  نشست نیز از کتاب «نگارش دانشگاهی» نوشته دکتر علی اصغر سلطانی رونمایی شد.