تاریخ صفویه بدون پژوهش در آرشیو عثمانی بی‌فایده است/ دغدغه تجددگرایان عثمانی درباره مسایل ایران
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، هفدهمین نشست از سلسله نشست‌های عصر شنبه‌های مجله بخارا به نقد و بررسی کتاب «ایرانیان استانبول» تألیف حسن حضرتی و دیگران اختصاص داشت که با همکاری موسسه ایکوم، کافه مانا و نشر لوگوس، شنبه یکم مردادماه ۱۴۰۱ برگزار شد. در این نشست دکتر حسن حضرتی، محمدحسین صادقی(دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تهران)، علی‌اصغر سلطانی(مدیرمسوول نشر لوگوس)، توران طولابی(استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان) و سیداحمد محیط طباطبایی و علی دهباشی درباره کتاب سخن گفتند.
توران طولابی، استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان گفت: نام کتاب «ایرانیان استانبول» به یاد محمدامین ریاحی آراسته شده است. ایران‌دوست فرزانه‌ای که با تلاش و پشتکار فرهنگی در مصدر امور رسمی و سیاسی بود و به دنبال گسترش فرهنگ ایران. یاد و خاطره این ایران‌دوست خوی را گرامی می‌داریم.
وی افزود: این کتاب به وجه تطبیقی عثمانی‌پژوهی توجه دارد اما تلاش‌های عثمانی‌پژوهی دستخوش تغییر است و هنوز جای کار بسیار دارد. گاهی بر بال هیجان و عاطفه سوار است و گاهی خیلی مستند و تاریخی نیست. در نگاه به عثمانی‌پژوهی در دوره کلاسیک ما ایرانی‌ها عمدتا مسایل سیاسی و مذهبی را می‌بینیم و در دوره معاصر بحث ضعیف‌تر بر تجدد در عثمانی تکیه دارد، با اینکه تجدد در ترکیه به آتاتورک و ایران به رضاشاه تکیه دارد اما در این زمینه پژوهش ضعیف است با وجودی که این دو نفر میراث‌دار مشروطه در ایران و ترکیه هستند.
طولابی بیان کرد: در محور دوم به شهر استانبول می‌پردازم. استانبول پایتخت عثمانی‌ها بود. فتح استانبول را ترکان عثمانی محقق کردند. استانبول حامل سنتی بود که از یونان و روم به آن رسیده بود. از لحاظ تجاری موقعیت خوبی داشت و می‌توانست مامن خوبی برای ایرانی‌ها باشد. اگر طیف‌های مختلف حاضر در استانبول را در نظر بگیریم؛ یک طیف روزنامه‌نگاران هستند که از اختر تا سروش به بسیاری از مباحث متفاوت می‌پردازند.
وی افزود: نه فقط از ایران بلکه از نقاط مختلف مقاله می‌فرستادند و آنجا چاپ می‌شد. طیف دوم دولتمردان سیاسی هستند که در دوره‌های متفاوت نوسازی عثمانی حضور دارند. حضور تجار و تعداد چشمگیر آنها دلگرمی برای اهل قلم بود. اهل قلم اهل ترجمه بودند. با زبان فرانسه آشنا بودند. عمدتا دولتمردان دوره قاجار را سیاه می‌بینیم اما اینها نکته‌های خوبی است برای درک دیپلماسی دوره قاجار تا درک منسجم‌تری داشته باشیم به دلیل کلان روایت‌هایی که موجود است.
در ادامه این نشست دکتر حسن حضرتی، نویسنده کتاب «ایرانیان استانبول» گفت: در دوره معاصر عثمانی وارد داستان اصلاحات می‌شود و اصلاحات در عثمانی خیلی جدی گرفته می‌شود. موج تحولات در این زمان این اصلاحات را موجب می‌شود و ما به صورت مشترک با یک مساله روبه‌رو شدیم، اگر قبل از این با عثمانی در ستیز بودیم در دوره قاجار دیگر از این ستیزها خبری نیست. مساله مهم‌تر در این دوره مساله مدرنیته غربی است که سبب شد تا دو دولت مسلمان تحولاتی جدی داشته باشند و در برخی از مسایل در یک جبهه قرار بگیرند.
وی افزود: وضعیت به گونه‌ای است که چه موافق با این موضوع باشیم و چه نباشیم درباره این فکر می‌کنند، می‌نویسند و حرف می‌زنند که این باعث می‌شود احساس کنیم بین نخبگان ایرانی و عثمانی تبادل فکر و اندیشه صورت می‌گیرد. کتاب «ایرانیان استانبول» وضعیت ایران در شرایطی را بیان می‌کند که امکان فعالیت تجددگرایی خیلی فراهم نیست اما در استانبول با اینکه عبدالحمید دوم بر سر کار است ولی برای احرار ایرانی زمینه رشد فراهم است. عرصه برای ایرانیان تاجر و روزنامه‌نگار و… فراهم است تا یکسری فعالیت داشته باشند.
حضرتی بیان کرد: دست این اقشار برای فعالیت باز است و این به شکل یک پارادوکس است که چرا عبدالحمید برای اصلاح‌گران خود این اجازه را نمی‌داد اما برای اصلاح‌گران ایرانی چنین شرایطی را مهیا می‌کرد، این نشان می‌دهد که چندان ناراضی نبود که دولت ایران درگیر مسایلی باشد تا نخبگان کشورش به همسایه پناه ببرند.
وی در ادامه گفت: از این پس برای تحقیق درباره ایران بعد از دوره صفوی بدون مراجعه به اسناد عثمانی نمی‌شود حرف جدیدی زد. امروزه می‌بینیم که در مورد دوره صفوی نیز کارهایی توسط غربی‌ها انجام می‌شود ولی آنها هم از این آرشیو استفاده نمی‌کنند، چرا که توانایی زبانی را ندارند.
وی افزود: ما در این اثر هم از اسناد ترکی استفاده کردیم. اما اسناد ترکی برای نخستین‌باردر کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» به این صورت مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفت.
حضرتی بیان کرد: در هنگامی که مشغول تحقیق بودم یک دانشجوی دوره کارشناسی از آمریکا با حمایت و بورسیه دولتش نیز مشغول پژوهش بود و من که عضو هیات علمی دانشگاه هستم با هزینه خودم کار می‌کردم. ما نیازمند این هستیم که چنین پژوهش‌هایی در کشور انجام بگیرد. بعد از این نوشتن در مورد تاریخ صفویه بدون پژوهش در آرشیو عثمانی بی‌فایده است. به نظر من باید این مشکل را حل کنیم.
وی در ادامه گفت: استانبول برای ایرانیان در دوره قاجار یکی از کانون‌های مهم تجددخواهی و نوگرایی است. این شهر به ویژه در عصر مشروطه‌خواهی، برای احرار و اصلاح‌گران ایرانی حکم خانه دوم را داشت، در امان و دور از آزار و ستم دولت ایران، تاجران بازرگانان، روزنامه‌نگاران و احرار زیادی در این شهر پناه گرفته و با ایجاد انجمن‌هایی مانند انجمن سعادت ایرانیان استانبول، انجمن خیریه ایرانیان استانبول، انجمن برادران و تأسیس و راه‌اندازی روزنامه‌های فارسی‌زبانی مانند «اختر»، «شمس»، «سروش» و «خاور» کوشیدند از تلاش آزادی‌خواهی در ایران به اشکال گونه‌گون مادی و معنوی پشتیبانی کنند.
نویسنده کتاب «ایرانیان استانبول» افزود: اثر حاضر سعی می‌کند در هفت جستار پرتوی بیفکند به این تکاپوها. در این میان در یکی از جستارها به دغدغه تجددگرایان عثمانی درباره مسایل ایران و به ویژه موضوع اشغال تبریز به دست روس‌ها می‌پردازد. مقاله اخیر نشانگر آن است که در عصر مشروطه‌خواهی نوگرایان دو کشور بی‌اعتنا به مرزهای مذهبی و جغرافیایی، دل در گرو دستیابی به آرمان‌های مشترک انسانی در مسیر مبارزه با خودکامگی داشتند.
در ادامه این نشست محمدحسین صادقی، دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تهران که تحقیقاتی بر مناسبات بین ایران و عثمانی انجام داده است، گفت: کتاب «ایرانیان استانبول» در ادامه پروژه دکتر حضرتی درباره مناسبات بین ایران و عثمانی است که قبلا کتاب‌هایی از جمله: «نامه‌های ایران»، «زبده‌الوقایع»، «مکاتبات میرزا ملکم خان در باب مناسبات ایران و عثمانی و امور بین‌الملل»، «تاریخ سندی مدرسه ایرانیان استانبول»، «جستارهایی در باب تاریخ عثمانی و ترکیه جدید» در همین مورد چاپ شده است و «ایرانیان استانبول» صفحه‌ای جدید در این پروژه است که ادامه خواهد داشت و در آینده دفترهای دوم و سوم آن نیز منتشر خواهد شد.
صادقی در ادامه افزود: من و دکتر حضرتی علاوه بر بررسی مناسبات ایران و عثمانی به دنبال کشف و شناخت تاریخ ایران از دل منابع تاریخ عثمانی نیز هستیم. نکته‌ای که توسط پژوهشگران ایرانی مورد کم‌توجهی قرار می‌گیرد و آرشیو و سایر منابع ترکی را برای تحقیقات و پژوهش‌ها در نظر نمی‌گیرند.
در ادامه این نشست علی‌اصغر سلطانی، مدیرمسوول نشر لوگوس و ناشر کتاب «ایرانیان استانبول» گفت: آنچه که باید در رشته تاریخ مورد توجه قرار گیرد این است که همه رشته‌ها به نوعی در آن وارد می‌شوند. اما باید توجه کنیم که تحقیقات تاریخی دسته‌ای مبتنی بر نظریه‌پردازی‌های کلان هستند و مباحث انتزاعی که عاری از اسناد و مدارک لازم هستند.
وی افزود: بسیاری از پژوهش‌ها چارچوب نظری دارند و بعد وارد بحث و تحلیل می‌شوند و برخی دیگر مبتنی بر یافته‌های سندی هستند که کتاب «ایرانیان استانبول» از این دسته است و مبتنی است بر سند و یافته‌های تاریخی که مورد بررسی قرار گرفته و بحث و تحلیل شده‌اند.