زبان زرگری زبان کاملی است و دارای دستور زبان می‌باشد. حسن رضایی باغ‌بیدی بررسی زبان‌شناختی جامعی از زبان روستای زرگر زبای رومانی کرده است. در منابع آمده که اهالی روستای وَسمَقِ شهرستان زرندیه در استان مرکزی نیز به زبان زرگری سخن می‌گویند. در استان لرستان و شهر خرم‌آباد طایفه‌ای به نام رومیانی وجود دارد.
برخی پژوهشگران بر این باورند بدون شک عجیب‌ترین روستای ایران روستای زرگر است. اهالی این روستا هم ایرانی‌اند هم اروپایی، هم فارسی می‌دانند هم ترکی؛ صورتشان هم شبیه آریایی‌هاست، هم شبیه گلادیاتورها و وایکینگ‌ها، قدشان بلند است و مهربانی‌شان همچون محبت مردم ایل. مسلمان شیعه‌اند، کارشان دامداری و کشاورزی است؛ به سبک همه روستاییان، مرغ و خروس و غاز هم نگه می‌دارند؛ بعضی زن‌ها که هنرمندتر از دیگرانند نیز خودشان نان می‌پزند و در مشک، دوغ و کره می‌گیرند و پنیر و ماست می‌بندند. این مردم اما یک راز دارند، یک نکته مبهم تاریخی که مرموزشان می‌کند. مردم روستای «زرگر» زبان مادری‌شان «رومانو» است؛ به زبانشان «زرگری» هم می‌گویند، اما نه از آن زرگری‌هایی که بعد از هر حرف، «ز» می‌گذارند و زبانشان می‌شود «دزرزوز».
داستان زبان رومانو بیشتر شبیه افسانه است. زرگری‌ها خودشان هم دقیقا نمی‌دانند متعلق به کجای جهان هستند و چه شد که به ایران آمدند و شدند رومانوی شیعه کشاورز ایرانی که به زبان ترکی هم مسلط است. قدیمی‌های روستا یادشان است که در زمان جوانی‌شان پیرمردی در زرگر بود که تمام حساب و کتاب‌هایش را به زبان روسی می‌نوشت، اما بعد از مرگ او نوشتن به زبان روسی ورافتاد؛ حالا این مردم همه‌شان به زبان رومانو حرف می‌زنند و به لاتین می‌نویسند.
تمرکز تاریخ عمومی و سیاسی بر روندهای کلان‌تر تاریخی است که در جایگاه خود مهم است؛ اما این نوع نگاه ما را از توجه به برخی جزئیات تاریخ فرهنگی ـ اجتماعی در سطح خرد درباره مناطق و اقوام که بخش مهمی از تاریخ یک کشور و فرهنگ را تشکیل می‌دهند، باز می‌دارد. در این کتاب نویسنده که خود از پیشکسوتان موسیقی محلی ایل زرگر است، از منظر تاریخ محلی به جزئیات مهمی درباره تاریخ ایل بزرگ زرگر در مناطق مختلف ایران پرداخته است. او در طی سال‌ها تلاش، موفق به جمع‌آوری و بازخوانی دقیق بیش از هزار سند مربوط به این ایل از منابع مختلف شده است.
این کتاب شامل سه بخش اصلی و ده فصل فرعی است. بخش اول شامل مقدمه و کلیات است و در دو فصل تنظیم شده است. در فصل اول، خواننده به‌اجمال با اسناد تاریخی این ایل آشنا خواهد شد. مباحث مقدماتی آن شامل آشنایی با منابع انتخاب اسناد، مقدمه‌ای درباره طبقه‌بندی اسناد و معرفی اسناد این مجموعه است. در ادامه به انواع اسناد شناخته‌شده مرتبط با این ایل بر اساس تقسیمات مرسوم در سندشناسی اشاره شده است. در این مبحث گفته شده که چه میزان از اسناد معرفی‌شده دیوان است و توسط چه شخصیت‌هایی و درباره چه موضوعاتی تنظیم شده است.
مهم‌ترین عنوان‌های آنها شامل فرمان‌ها و رقم‌های شاهان و شاهزادگان، احکام سایر رجال و رجال درباری، تلگراف‌ها، اسناد مالیاتی، نامه‌های اداری دیگر، اسناد مرتبط با اسکان و تخته‌قاپوی ایل در دوره قاجار و سایر مکاتبات است. در ادامه به معرفی گروه دوم از اسناد که شامل اسناد شرعی است، پرداخته شده است. در این مبحث التزام‌نامه‌ها، قراردادها، مبایعه‌نامه‌ها، مصالحه‌نامه‌ها، عقدنامه‌ها (قباله‌های ازدواج)، طلاق‌نامه‌ها، استشهاد و استعلام محلی و سایر اسناد شرعی معرفی شده است. فصل دوم نیز شامل یک مقدمه کوتاه درباره روش بازخوانی متن اسناد است. در این فصل از چگونگی تصحیح برخی از اشکالات موجود در متن و جزئیات آن بحث شده است.
بخش دوم این مجلد شامل متن و تصویر اسناد تاریخی ایل زرگر در دوره قاجار است و در پنج فصل تنظیم شده است. در این بخش متن بازخوانی‌شده اسناد تاریخی مرتبط با پیشینیه این ایل در دوره قاجار ارائه شده است. اسناد مذکور به ترتیب تاریخ کتابت و به تفکیک دوره سلطنت شاهان قاجار تنظیم شده است. بیشتر اسناد موجود از نوع دیوانی بوده و به مکاتبات دولتی بین رجال حکومت و صاحب‌منصبان ایل اختصاص دارد و معدودی نیز اسناد شرعی است.
در فصل سوم، متن چهار سند تاریخی مرتبط با ایل قاجار در دوره فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار عرضه شده است. فصل چهارم به اسناد تاریخی مرتبط با ایل زرگر در دوره ناصرالدین شاه قاجار اختصاص دارد و متن حدود شصت سند این دوره در پنج بخش به تفکیک هر دهه ارائه شده است. در فصل پنجم به اسناد دوره مظفرالدین شاه پرداخته شده و متن بیش از ده سند مرور شده است. فصل ششم به ده سند دوره محمدعلی شاه می‌پردازد و در فصل هفتم نیز اسناد دوره احمدشاه و اواخر دوره قاجار مرور شده است. گفتنی است حدود صد نسخه از اسناد ایل زرگر مربوط به این دوره است و حدود ۵۶ درصد کل اسناد را شامل می‌شود. اسناد این فصل نیز بر اساس چند دوره تاریخی مانند قبل از تاج‌گذاری احمدشاه، از تاج‌گذاری او تا پایان جنگ جهانی اول، دوره انحطاط قاجار و دوره به قدرت رسیدن رضاخان مربوط می‌شود.
بخش سوم این کتاب شامل سه فصل در معرفی سنگ‌قبرها، مهرها و عکس‌های رجال این ایل بدین شرح است: در فصل هشتم تعدادی از سنگ‌قبرهای برخی از رجال این ایل که تاکنون از گزند حوادث مصون مانده‌اند، معرفی و متن آنها خوانده شده است. فصل نهم به معرفی مهرهای رجال و بزرگان ایل زرگر اختصاص دارد. در این فصل مهر تعداد زیادی از این رجال که در متن اسناد درج شده بود، به ترتیب تاریخ ساخت مهر معرفی شده و ضمن درج تصاویر مهرها، متن آنها نیز بازخوانی شده است. در نهایت در فصل دهم نیز تعدادی از عکس‌های قدیمی بزرگان این ایل درج و به اختصار معرفی شده‌اند.
کتاب «ایل زرگر (جلد اول): اسناد دوره قاجار» تالیف نصرت‌الله زرگر در ۴۴۰ صفحه، شمارگان ۳۰۰ نسخه و قیمت ۱۰۰ هزار تومان از سوی انتشارات لوگوس منتشر شد.