یادداشت استاد عالیقدر دکتر سهراب یزدانی درباره کتاب “مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی”. از ایشان به خاطر لطف و محبت‌شان به این بنده کمال تشکر و امتنان را دارم و بسیار خوشنود هستم که اثر یادشده مورد توجه مشروطه‌پژوهان بزرگی مثل ایشان قرار گرفته است. سایه‌شان مستدام
✍🏻 سهراب یزدانی
✅ این نکته ای بدیهی است که مورخان به اسناد تاریخی ارج بسیار می نهند و سندهای تازه یاب را نوعی غنیمت تلقی می کنند. احتمالاً برای هیچ مقطع تاریخی ایران نیز به اندازه دوره چند ساله انقلاب مشروطیت، اسناد منتشر شده و کتاب سند نمی توان یافت. در آن میان اسناد برجای مانده از دولت های بزرگ وزن و اعتباری خاص داشته اند. امروزه کتاب های موسوم به کتاب آبی، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران و کتاب نارنجی را در دست داریم. دو کتاب نخست اسناد وزارت خارجه بریتانیا در باره مشروطیت‌اند و سومی اسناد وزارت خارجه روسیه تزاری را در برمی گیرد. آنچه تاکنون در دسترس همگان نبوده، اسناد دولتی آلمان، اتریش، فرانسه، امریکا و عثمانی است.
✅ کتابی که به تازگی با عنوان “مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی” به کوشش آقای دکتر حسن حضرتی منتشر شده است، این کمبود را تا حدی جبران می کند. می گوییم تا حدی، زیرا همان طور که خود ایشان در “سرنبشت” تذکر می دهند، تعداد اسناد عثمانی باید بسیار بیش از این ها بوده باشد. اما آنچه در دسترس پژوهشگری مانند ایشان قرار گرفته تنها مشتی از خروار بوده است. با وجود این در میان همین تعداد نیز اسناد گران بهایی را می توان دید. برخی از این اسناد مربوط به قضایایی است که در درون مرزهای امپراتوری عثمانی رخ داده بودند ــ مانند سندهای مربوط به روزنامه اختر چاپ اسلامبول، ممنوعیت ورود روزنامه انجمن چاپ تبریز به خاک عثمانی، درگیری مشروطه خواهان ایرانی در اسلامبول با ارفع الدوله سفیر ایران، اعتراض طلاب ایرانی مشروطه خواه نجف به آقاسید کاظم یزدی، تکاپوی مراجع تقلید نجف برای خروج نیروی نظامی روس از ایران. چند سند به رابطه سیاسی ایران و عثمانی اختصاص دارد ــ مانند اسناد مربوط به اختلاف سرحدی دو کشور، اهدای نشان عالی دولت عثمانی به محمدعلی شاه، توصیه سفیر عثمانی درباره لزوم حفظ استقلال ایران در برابر روسیه و انگلیس، انتقاد از رفتار نادرست فرمانده و نیروی متجاوز عثمانی در خوی، سلماس و ارومیه و لزوم برکناری فرمانده و تغییر روش نظامیان عثمانی. بخش دیگر درباره رویدادهای مشروطیت است ــ مانند اختلاف هایی که درمورد متمم قانون اساسی پدیدار شده بود، گزارش مفصل شمس الدین بیگ سفیر عثمانی در طهران درباره مشروطیت ایران، نامه تعدادی از علما و مشروطه خواهان به سفارت عثمانی در روزهای استبداد صغیر برای جلب پشتیبانی آن، تلاش سفارت اتریش برای ایجاد هماهنگی بین سفارت خانه های خارجی در تهران در پشتیبانی از مشروطیت و مخالفت سفارت خانه های روس و انگلیس، مداخلات خودسرانه هارتویگ وزیرمختار روسیه در تهران که شاه را به مخالفت با مشروطیت برمی انگیخت، درخواست میرزا احمد خان مشیرالسلطنه رییس الوزرای دوره استبداد صغیر و برادر او مدیرالدوله برای دریافت پناهندگی درخاک عثمانی، نیروهای روس در آذربایجان، پناهندگی ستارخان و باقرخان به کنسول گری عثمانی در تبریز، خارج کردن آن دو از تبریز.
✅ کمبودی که در این مجموعه اسناد به چشم می خورد، نبود گزارش های کنسولی است که اخبار گوشه و کنار کشور را به سفارت خانه و از این طریق به دولت متبوع خود منتقل می کردند. بویژه کنسول گری های عثمانی در تبریز و رشت در آن دوره پر کار بودند. اما اسناد چندانی از آن ها دیده نمی شود. همان طور که دکتر حضرتی اشاره کرده است، انتظار می رود که اسناد فراوانی از این دست موجود باشند، اما آن ها را در آرشیو کنونی دولت ترکیه نمی توان یافت.
✅ با همه این ها باید قدردان تلاش دکتر حضرتی برای دست یابی به این مجموعه اسناد بود. ایشان با صرف وقت، و مسلماً پول، توانسته این حجم سند را در اختیار خواننده فارسی زبان بنهد. ترجمه ایشان پاکیزه و روان است و شیوه نگارش آن زمانه را حفظ می کند. گزیده اسناد که در پیوست دیده می شود، گواه پشتکار و دقت و زحمت ایشان است. خواندن و ترجمه خطوط ریز، کج و معوج، خط خورده و به هم ریخته، آن هم به زبانی دیگر، کار جانکاهی است. جای آن دارد که به ایشان تبریک بگوییم و امیدوار باشیم که با همین پشتکار اسناد دیگری را برای علاقه مندان و پژوهشگران تاریخ ایران به ارمغان بیاورد.